Kerkgebouwen vormen een onlosmakelijk onderdeel van het Nederlandse landschap. Hun torens domineren dorps- en stadsgezichten, hun verhalen dragen eeuwen aan geschiedenis. Toch verliezen steeds meer kerkgebouwen hun religieuze functie. Het teruglopende kerkbezoek leidt tot leegstand, en dat heeft zowel financiële als maatschappelijke impact. Leegstand is niet alleen kostbaar, maar tast ook het gemeenschapsgevoel aan.

Tegelijkertijd biedt dit proces kansen. Door herbestemming kunnen deze waardevolle gebouwen een nieuwe betekenis krijgen en opnieuw relevant worden voor de samenleving.

Nederland telt ruim 7.000 gebedshuizen. Ongeveer driekwart hiervan is nog in religieus gebruik. Van deze gebouwen behoort een kwart tot de Rooms-Katholieke Kerk, 40% tot de Protestantse Kerk en 35% tot andere geloofsgemeenschappen.

De waarde van herbestemming vanuit betekenisgeving

Een herbestemming is nooit slechts een praktische oplossing. Het is een proces dat diep raakt aan identiteit, gemeenschap en toekomst. Vaak liggen wonen of eventlocatie voor de hand als kansrijke scenario’s. Maar er kan zoveel meer. Zeker als je als kerk én als gemeenschap wilt dat er plekken van betekenis blijven in de gemeenschap. En dat willen we. Want of je het nu geloof, spiritualiteit, bezinning, reflectie of gemeenschapszin noemt; er zijn veel mensen zoekende. Symbolische plekken en rituelen spelen een belangrijke rol in die zoektocht. Op plekken en momenten van betekenis, vinden we betekenis.

Daarom is het essentieel om bij de herbestemming van kerkgebouwen te denken in betekenis. Welke betekenis had deze plek en welke betekenis kan deze plek hebben in de gemeenschap. Om pas dan via scenario’s in functies te gaan denken. Want als je denkt in betekenissen kan er veel meer ontstaan op een plek en geef je jezelf – ook als kerkbestuur – de ruimte om veel meer ruimte te geven aan het proces van herbestemming. Bovendien nodig je dan ook als vanzelf meer mensen uit in je zoektocht. Ondernemers, investeerders of organisaties die misschien met die ene invulling komen waar de gemeenschap heel blij mee is. Zo kunnen financiële continuïteit en maatschappelijke relevantie hand in hand gaan.

“Vanuit dat denken – eerst de betekenis, dan pas de functie – werken we momenteel aan een Masterplan om van Maastricht weer de stad voor de pelgrim te maken. Het speelt zich af op de snijvlakken van verbinding, zingeving en schoonheid. Kerken zijn nog steeds vanuit religieuze en spirituele betekenis leidend in dit verhaal. Mijn advies: stoot kerken niet te snel af, denk vooraf goed na over de betekenis van de bestemming.” (Thijs Vossen)

De Sint-Lambertuskerk in Haren (Noord-Brabant) werd bijvoorbeeld recent gekocht door een jonge ondernemer die vanuit een roeping de kerk weer nieuw leven wil inblazen. In Kesteren bouwt de Gereformeerde gemeente zelfs een nieuwe kerk.

Enkele voorbeelden van transformatie

• Het Kruisherenklooster en -kerk in Maastricht werd een toonaangevend hotel.
• De Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Smartenkerk in Venlo kreeg een nieuwe functie als Boulderkerk, een moderne klimhal.
• De Dominicanenkerk in Maastricht groeide uit tot Boekhandel Dominicanen, internationaal geroemd om zijn grandeur.
• De Theresiakerk in Maastricht werd repetitieruimte voor Philzuid (hét symfonieorkest van Zuid-Nederland), terwijl in een deel van de kerk een plek is behouden voor erediensten.
• De Agneskerk in Valkenburg aan de Geul werd getransformeerd tot Restaurant Ambrozijn.
• De Heilig-Hartkerk in Tegelen kreeg een eigentijdse invulling als fitnessruimte.
• De voormalige Fatimakerk in Weert werd het Fatimahuis: een ontmoetingsplek voor welzijn en buurtactiviteiten.

“De manier waarop je het verhaal rondom de transitie van een kerk vormgeeft, van monument naar nieuwe bestemming, bepaalt of mensen zich verbinden, of het draagvlak heeft, of het toekomstige gebruik leeft bij de gemeenschap.” (Ivo Joosten)

Richtinggevende principes

Bij het ontwikkelen van een herbestemming zijn volgens ons de volgende principes leidend:

• Bezinning vooraf. Een zorgvuldige analyse van context, draagvlak en toekomstige functies is noodzakelijk.
• Zingeving centraal. Ook jongeren zoeken naar betekenis. Een eigentijdse religieuze of spirituele invulling kan opnieuw relevant worden.
• Herkenbaarheid behouden. Een nieuwe bestemming moet zichtbaar maken: dit was ooit een kerk, en dit is nu haar betekenis voor ons samenleven.
• Respect voor erfgoed. Erfgoed is meer dan stenen en glas-in-lood; het omvat herinneringen, identiteit en gemeenschapsgevoel.

Conclusie

De herbestemming van kerken hoeft geen verlies te zijn. Door deze gebouwen te transformeren blijven ze herkenbare bakens in de gemeenschap. Denk daarvoor in betekenissen en niet in functies. Zo behouden we waardevol religieus erfgoed, geven we de geschiedenis door richting te toekomst en scheppen we nieuwe mogelijkheden voor ontmoeting, zingeving en schoonheid.

Deze blog is ontstaan naar aanleiding van een spontane brainstormsessie tussen Thijs Vossen en Ivo Joosten, die beiden een duidelijke meerwaarde bieden bij dit soort trajecten. Vanuit een gezamenlijke visie brengen zij structuur, verbinden zij verleden, heden en toekomst tot één samenhangend verhaal en vertalen dit naar een kansrijk concept dat zowel financieel haalbaar is als maatschappelijke waarde creëert.

Fotoverantwoording

Op de achtergrond ligt de Lieve Vrouwe Kerk in Venlo. Op de voorgrond de Ecologische Stadstuin Venlo Oud-Zuid. Dit initiatief is ontstaan vanuit een bewonerscollectief en een buurthuis, in samenwerking met het kerkbestuur, om een ecologische tuin te ontwikkelen op het voorheen verwaarloosde gebied naast de kerk. Partner van Leisurebrains Frank Verkoijen is hierbij betrokken.